be inspiration with SUNDA friendship spirit

Responsive Ads Here

Monday 15 March 2010

Pamali Jeung Sanget

“Téng manuk téng, anak merak kukuncungan”
“Uyah mah tara téés ka luhur”
“Melak cabé jadi cabé, melak bonténg jadi bonténg”


NGAHAJA dina ieu tulisan dibubukaan ku nyutat 3 pari­basa Sunda. Maksudna mah keur tatapakan pamiangan tujuan ieu tulisan. Dina paribasa kahiji jeung kadua, eusina ngagambarkeun hu­bung­an antara anak jeung nu jadi kolotna. Lain hubungan génétis wung­kul tapi hubungan patalina, adat kabiasaan, tabéat, watek jeung sifat anak. Hadé goréngna anak ditangtukeun ku bekel atikan jeung pangajaran ti kolotna. Ari paribasa katilu, eusina nuduhkeun mun urang melak hadé tangtu jadina gé hadé, melak goréng jadina goréng. Hadé jeung goréngna budak gumantung kana pepelakanana ti nu jadi kolotna.

Anak, sacara kodratna lahir dina kaayaan suci bersih lir kapas nu nyacas bodas. Rék jadi hideung, rék jadi beureumna téh kapan kumaha kolotna. Cara dina keretas téa mah budak téh lir keretas bodas tulisaneun. Rék ditulisan ku nu rocét atawa ku nu rapih, gumantung ka nu nulisanana. Sakumaha dina ajaran Islam gé aya hadis nu nerangkeun yén orok gubragna ka alam dunya dina kaayaan suci bersih, rék di-Islamkeun, di-Nasranikeun, atawa di-Majusikeun téh gumantung indung jeung bapa, nu jadi kolotna. Kolot boga kawajiban nangtukeun pikaharéup­eun anakna. Rék sina hadé, rék sina goréng, rék Islam, Nasrani, atawa Majusi kumaha kolot nu ngurus jeung ngatik ngadidikna. Di dieu, pangaruh kolot téh gedé pisan dina lebah nangtukeun atikan jeung didikan ka nu jadi anak.

Jaman baheula, para karuhun Sunda tétéla geus boga padika keur nangtukeun papagon hirup anak incu buyut turunanana. Ajaran atawa papagon hirup nu kitu téh ceuk istilah populérna mah disebut “Kearifan Tradisi” atawa aya ogé nu sok nyebut “Kearitan Lokal” téa. Nya éta sarupaning ajaran, aturan, padika, tetekon, papagon hirup jeung palasipah hirup nu asalna tina “luang ti papada urang”. Cindekna gumelarna kawijakan hirup nu turun-tumurun téh biasana ngeunteung tina alam sabudeureun. Contona mangrupa babasan, paribasa, kapamalian, uga, cacandran, sanget, rupa-rupa upacara adat, jampé-jampé, paparikan-sisindiran, jeung sajabana. Eusina leubeut ku rupaning silib, sindir, siloka, simbul, jeung sasmita.

Dina ngalarapkeun papagon-papagon hirup téh, budak wajib narima jeung kudu taat tur tumut kana aturan ti kotot. Naon baé nu diajarkeun ku kolotna, mangka budak kudu daék nurut, teu meunang mungpang. Mun aya budak anu wani-wani nambalang atawa mungpang kana naséhat-naséhat, piwejang sarta wurukan ti nu jadi kolot, éta budak sok disebut sasar pikir, budak wangkelang, budak bonto­ngor, budak bangkar warah, budak teu nyaho di kanyaah kolot, jeung sajabana.

Ari sipating budak, kapan masih polos téa. Adat-adatanana éstuning bawaan ti kodratna mah eusianeun kénéh. Mun rék ngarobah adat budak sangkan jadi jelema cageur, bageur, bener, singer, jeung pinter téh nya ku kolotna. Mun téa mah kolotna geus béak déngkak méré atikan jeung didikan ka nu jadi anak, tapi éta budak masih kénéh teu bisa robah adat, nya dalah dikumaha atuh. Antuknya sok lahlahan nyebut “Ah da geus kitu wé meu­reun takdirna.”

Konsép atikan kolot baheula, najan bisa waé can paamprok jeung ajaran Islam, tapi geuning dina enas-enasna mah geus ngamalkeun ajaran Islam. Contona lebah konsép “Amar ma’ruf nahiy munkar”, kapan kolot urang, Karuhun Sunda geus wawuh jeung éta konsép. Aya ajaran panyaram lampah salah jeung pangjurung atawa papatah pikeun lampah bener, nu nyampak dina babasan jeung paribasa. Upamana dina lebah nyaram lampah salah, dina paribasa nyampak mangpirang-pirang conto paribasa anu eusina nyaram. Saperti: Utah biwir nyiru rombéngeun, ulah gindi pikir belang bayah, ulah kabawa ku sakaba-kaba, ulah cul dogdog tinggal igel, ulah nangkeup mawa eunyeuh, jeung sajabana. Kitu deui dina lebah nitah milampah hadé, kapan réa babasan jeung paribasa nu eusina nitah migawé bener atawa rupa-rupa kahadéan. Saperti: kudu hadé gogog hadé tagog, kudu leuleus jeujeur liat tali, kudu ngadék sacékna nilas saplasna, kudu landung kandungan laer aisan, jeung réa-réa deui.

Ari nu boga kawajiban nepikeun papagon-papagon hirup jeung rupaning atikan lian ti kolot téh nyaéta guru jeung ratu (pamaréntah). Lantaran nya maranéhna pisan nu geus loba luangna dina kahirupan, geus loba pang­alaman hirup, jeung nyaho pait peuheurna hirup. Tapi pikeun budak mah, peran kolot pisan anu kacida dominan mah, sabab nu di imah ngatik jeung ngadidik budak sacara langsung téh kolot. Ari nu disebut kolot téh, bisa indung jeung bapa, bisa nini-aki, atawa buyut urang. Tegesna mah saha baé anu aya patalina jeung pakuat-pakaitna nasab tur némbongkeun kanyaahna ka budak téa. Ku lantaran kolot téh jadi sumber atikan pikeun budak, atuh sagala réngkak jeung paripolahna téh sawadina jadi conto tuladeun budak. Aturan bebeneran anu ceuk ukuran kolot kudu kitu, nya budak gé nurutan kudu kitu.

Kolot urang baheula, saréngkak jeung saparipolahna téh éstuning tarapti jeung ati-ati. Lebah nerapkeun ajaran atawa atikan ka budak tara ku cara togmol atawa langsung nerag. Tapi sok dibalibirkeun ku rupaning dongéng-dongéng pieunteungeun, dongéng-dongéng bangsa jurig jeung dedemit, atawa ku nyieun aturan-aturan panyaram nu disebut PAMALI.

Kecap pamali nurutkeun Kamus Umum Basa Sunda LBSS (1994) mah cenah sagala hal anu sok aya matakna nurutkeun kapercayaan karuhun, saperti ulah sok lalangiran, pamali! matak ditinggalkeun maot ku indung; ulah sok diuk dina lawang panto, pamali! matak nongtot jodo. Ari cék RA Danadibrata mah nu disebut pamali téh nyaéta larangan sepuh urang anu maksudna teu meunang ngalakukeun hiji pagawéan lantaran sok aya matakna, upamana lalaki teu meunang nyekel asiwung pamali matak peluh; ngomé béas pamali bisi dijual ka oa; nu keur reuneuh teu meunang ngadahar intip pamali bisi bali orok kaluarna hésé; nu keur reuneuh teu meunang ngadabar tutut pamali bisi tunduh dina waktu keur ngalahirkeun jsb. Sedengkeun R.Satjadibrata mah nerangkeun harti pamali téh nyaéta larangan karuhun, upamana ulah nyoo seuneu, ulah nyoo béas, ulah nginjeum jarum tipeuting jsb.

Cindekna pamali téh sarupaning pantrangan-pan­trangan anu kudu dijauhan, anu teu meunang dipilampah, sabab lamun dirémpak bakal nimbulkeun mamala. Jadi mun budak rék milampah hiji pagawéan anu teu parok jeung aturan kolot, kolot urang baheula cukup nyebut “teu meunang, pamali, bisi matak anu…” Ku kitu gé, budak téh sok tara loba tatanya deui, éstuning nurut wé da maksudna kalawan lantip tur surti ku kolotna geus dibéjaan. Basana gé cukup ku “Ulah kitu sabab bisi kitu”. Eusina siga nu nyingsieunan, padahal disatukangeun lalangsé éta panyaram téh aya maksud anu nyamuni, anu kudu disurahan, anu kudu dipikiran deui. Tah bakal kaharti jeung kabukana rasiah éta silib, sindir atawa siloka dina éta kapamalian téh lamun budakna geus jadi jelema sawawa, geus mikir déwasa, geus loba luangna.

Upama dipikir saliwatan mah asa anéh, naha ari kolot-kolot urang baheula ka nu jadi anak téh sok loba pisan nyaram atawa mantrang? Jeung mantrang atawa nyaram­na téh ngan wungkul ka barudak deuih, da ka anu geus sawawa mah tara, komo ka nu geus laki rabi mah tara pisan. Geura wé, cenah dahar itu teu meunang, pamali; dahar ieu teu meunang, pamali. Kitu deui ngalakukeun itu pamali, ngalakukeun ieu pamali. Sigana téh ampuh pisan, cukup ku nyebut pamali gé, ku budak kudu digugu jeung tara aya nu wani mungpang.

Kaalaman ku sorangan, baheula, jaman keur budak, boh ku indung bapa, boh ku nini aki sok remen ditegor pamali téh. Upamana waktu meuncit hayam, biasana rék lebaran. Budak mah cenah teu meunang dahar cékér hayam, pamali, da bisi tulisanana goréng siga cékér hayam. Atawa budak mah teu meunang ngadahar tunggir, pamali sabab bisi engkéna dipangnunggirkeun. Kitu deui bagian hulu hayam, budak teu meunang ngadahar hulu/ otak hayam, pamali da bisi huisan. Anu matak keuheul mah lebah bagéan ati hayam, da puguh ngeungeunahna, budak dicaram, teu meunang ngadahar ati hayam, sabab cenah bisi jadi matak guranyih atawa bakal loba kasusah.

Conto séjénna pantrangan kapamalian nu ditibankeun ka barudak téh, utamana nu patali jeung daharéun. Saperti, teu meunang ngadahar cau sisina, sabab matak kasingsal; teu meunang dahar jantung, sabab matak jantungeun; teu meunang ngadahar cau démpét, sabab bisi engkéna matak boga anak démpét; teu meunang beuki dahar suung, sabab bisi engkéna suungeun; teu meunang dahar lopang, sabab matak belet; ulah beuki iwung awi gedé, matak édan awi cawang; ulah ngadahar buah urut sésa kalong, sabab matak rodék/burung susu.

Aya deui panyaraman anu patali jeung pagawéan diantarana: ulah meuleum batok, matak nyeri tuur; ulah meuleum daun cau baseuh, matak bau kélék; ulah meuleum suluh ti puhuna, matak malarat pakokolot, jst.

Sakabéh panyaraman-panyaraman di luhur anu kasebut kapamalian téa, lamun dipikir saliwat mah siga nu teungteuingeun kolot urang téh. Hawek wé sugan mah, rupaning kadaharan anu cék rarasaan mah ngeunah tur dipikahayang ku budak, bet sagala dicaram. Padahal lamun disurahan kalawan lantip tur surti, bréh wé kapanggih maksudna.

Apanan kolot mah ngatik ka barudak téh ngarah nurut tur nerap, sarta dimana geus sawawa atawa jadi kolot deui, rupaning ajaran téh diamalkeun. Tétéla geuning aya maksud di satukangeun lalangsé kecap pamali téh. Di dinya nyampak ajaran tradisional nu kudu disurahan kalawan wijaksana. Kolot urang baheula nyaram soténan maksudna sangkan urang ulah boga sifat hawek, sagala di dahar teu inget ka batur. Kapan pangawakan budak mah kawatesan­an, mangka dimana dahar gé kudu diukuranan ulah sagala hayang, ulah sagala didahar, nepi ka matak méakkeun batur. Kitu deui pantrangan-pantrangan nu patali jeung maké tur ngagunakeun tutuwuhan atawa sasatoan. Sasatna lain teu meunang tapi ngatur sangkan ulah dibéakeun. Jantung cau upamana, kapan éta téh pibabakaleun buah cau, lamun jantungna diala terus dipaké kadaharan samemena, meureun moal jadi buah. Atuh moal aya buah cau. Suung ogé kapan jaman harita mah teu dipelak, tapi jadi ku sorangan. Mun terus diala sarta dijadikeun kadaharan kalawan teu maké aturan, meureun gancang béakna. Tah éta téh hiji gambaran yén kolot urang baheula mah wijaksana jeung nyaah ka alam sabudeureun. Sagala nu nyampak di alam téh keur manusa, tapi teu meunang sagawayah maké jeung ngagunakeunana, kudu maké aturan. Ku aturan nu sifatna teu tinulis saperti pamali téa ge geus cukup, da masrakat harita kukuh pengkuh, tuhu jeung taat disiplin kana aturan nu geus dijieunna.

Kecap pamali ogé tétéla ampuh pikeun ngaraksa jeung ngariksa kalumangsungan lingkungan alam sabudeureun. Kecap pamali bisa nyegah pagawéan anu bakal ngabalukar­keun ruksakna lingkungan. Upamana pikeun ngaraksa jeung ngariksa leuweung, masarakat Sunda buhun, kolot urang baheula, nyieun aturan mana leuweung anu meunang disaba, jeung mana leuweung anu teu meunang disaba. Nya aya aturan nu ngabagi babagian leuweung jadi leuweung larangan jeung leuweung tutupan nu dipahing diganggu, komo deui diruksak mah. Ngan wungkul leuweung nu teu kaasup leuweung larangan jeung leuweung tutupan anu meunang disaba sarta dicokot mangpaatna. Jadi, asup ka leuweung tutupan jeung leuweung larangan mah pamali pisan, sabab mun dirémpak bakal nimbulkeun mamala. leu téh éstuning wijaksana jeung cerdas, sabab geuningan karuhun urang, kolot baheula geus ngalaksanakeun konsép konservasi leuweung anu ngalestarikeun leuweung katut pangeusina. Kaharti ku akal, kapan nya leuweung nu jadi sumber nyimpen cai jeung nyegah tina bencana alam banjir atawa longsor téh. Sabab mun leuweungna ruksak, sumber cai jeung sumber alam, flora katut fauna nu aya di leuweung bakal ruksak nepi ka béakna.

Aya conto séjén anu patali jeung ngatur, ngajaga, ngaraksa jeung ngariksa tutuwuhan nu nyampak di alam. Upamana dina lebah nuar tatangkalan, boh kai, boh awi. Karuhun urang pantrang ngalakukeun dina 2 poé nu dianggap sakral nyaéta poé Salasa jeung poé Jumaah. Naon sababna? Kapan poé Salasa téh sok dipaké poé pasar, ari poé Jumaah, kapan poé ibadah umat Islam, ngalaksanakeun sholat Jum’ah. Lamun unggal poé dina saminggu di­wenang­keun kitu waé nuar awi atawa kai, meureun bakal béak sagala tatangkalan téh, pangpangna ari awi jeung kai mah sok dipaké bahan keur nyieun imah. Pon kitu deui dina cara nuar awi, teu meunang sagawayah tapi kudu dipilih tina dapuran awi anu pangjerona, anu umur awina geus kolot, sabab lamun nu ngorana dituaran atuh bakal tumpur. Dina ngala kawung ogé, anu méh saban bagian ngabogaan mangpaat, karuhun urang teu sagawayah ngagasab tangkal kawung, tapi diatur ku tata titi nu rintih maké upacara adat, ngahoramat kanu dianggap ngageu­geuh­na. Balukarna tara aya tangkal kawung nu wani-wani diruksak, malah diraksa jeung diriksa da ngahasilkeun lahang pigulaeun. Kitu deui cara melak pepelakan, cara paré di sawah atawa di huma teu sagawayah, tapi diatur ku papagon-papagon adat tradisi, ku cara maké upacara adat.

Lian ti kapamalian, pikeun ngaraksa jeung ngariksa lingkungan alam sabudeureun, pangpangna tempat dimana nyampak sumber huluwotan cai, anu biasana mah sok dibarung ku ayana tatangkalan kai anu galedé, kolot urang baheula nyieun aturan atawa papagon ku cara nyebutkeun yén éta tempat téh SANGET. Ari sanget téh hartina dina éta tempat aya sabangsaning jurig atawa dedemit anu ngageugeuh. Lamun digunasika atawa diganggu komo deui diruksak mah, tangtu jurig nu ngageugeuh éta tempat bakal mawa mamala. Ku cara kitu gé éta tempat téh aman, tara aya nu wani-wani ngadatang­an, sok komo ngaruksak atawa nuar kaina mah. Harita mah dikitukeun téh percaya wé. Ku aturan ayana jurig nu ngageugeuh nepi ka meunang sebutan sanget téa, sumber-sumber alam nu nyampak di dinya jadi aman. Sirah cai atawa huluwotan cai teu diganggu, kitu deui tatangkalan­ana ogé aman. Sabalikna lamun éta sumber cai jeung kaina diruksak ku cara dibabad dituaran, geus tangtu caina bakal orot, malah nepi ka saatna pisan gé teu mustahil.

Perkara percaya ka sabangsaning jurig atawa siluman jeung bangsa dedemit téh memang ampuh pikeun ngajaga, ngaraksa jeung ngariksa lingkungan alam sabudeureun, lain baé ngariksa tutuwuhan tapi deuih jeung sasatoana ogé. Contona lauk cai. Di daerah Kuningan, aya sabangsa lauk kancra purba, anu ngan aya hiji-hijina di Kuningan wungkul. Ti baheula nepi ka ayeuna tetep langgeng lestari, sabab teu aya nu wani-wani ngala, komo nepi ka ngadahar laukna mah. Padahal éta téh jenis lauk nu kaasup langka tur teu nutup kamungkinan saenyana mah mun didahar gé matak ngeunah. Tapi ku lantaran diterapan aturan buhun ti karuhun Sunda SANGET téa, éta lauk tetep abadi malah ngalobaan, tur ekosistemna ogé dipiarajeung dipusti-pusti, henteu diganggu. Kiwari éta lauk tara aya nu wani ngala, tapi ukur dipaké objék wisata di Taman Pemandian Air Cigugur Kuningan.

Tétéla geuningan, karuhun urang, kolot baheula, leuwih wijaksana jeung leuwih cerdas lebah ngaraksa jeung ngariksa lingkungan téh cukup ku papagon jeung aturan anu teu tinulis: PAMALI jeung SANGET. Hasilna nyugemakéun tur ditarurut deuih. Ari ayeuna kumaha? Manusa alam kiwari, anu cenah sok disebut jaman modéren dina nyangharéupan lingkungan alam sabudeureun beunang disebut kabalinger, da geuning alam téh diruksak, diéksploitasi jeung digunasika, nepi ka ruksakna. Atuh wawalesna téh nya bencana alam jeung bencana kamanusaan. Banjir, longsor, caah déngdéng, kalaparan, tigerat cai, hawa nyongkab panas, jeung sajabana.

Sigana, urang nu hirup di alam kiwari kudu ngimpleng mikiran deui papagon-papagon kolot baheula nu geus puguh benerna jeung puguh hadéna, lebah miara jeung ngalestarikeun alam mah. Ulah aya basa katinggaleun jaman, atawa dianggap kuno. Sapanjang aya mangpaatna jeung gedé gunana keur kahirupan, naon salahna mun éta papagon-papagon kolot baheula téh ditulad. Paling copelna, dipaké eunteung pikeun mangsa pikaharéupeun, supaya anak incu generasi sapandeurieun urang salamet.

Mangga nyanggakeun…! Wallahu ‘alam bishawab…

Cag!

Éséy Cécé Hidayat. Dimuat dina Majalah Cupumanik/Désémber 2007

Warung Amazon
Pampers Sensitive Baby Wipes Refills, 192-Count Packages, Pack of Four (768 wipes)

Telat Sabulan

Kampung Bojong Kenyot, Desa Legok hanseur, di wewengkon Jatihandap nu karek 2 bulan asup listrik, beurang eta meuni gujrud pisan. Bejana, Kang Maman sura-seuri tuluy luluncatan teu puguh-puguh. Jigana bagja luar biasa! Kang Maman kikituan teh, kulantaran, atoh sanggeus 5 taun nungguan teu namper-namper, Eti “si gadis jujur” nu ayeuna geus jadi pamajikanna reuneuh.

Teh Eti: “Akang, Eti pan terang hamil teh ngetesna nganggo alat nu digaleuh ti apotik cap oray ngabeulit geulas tea. Amih pastina, kedah marios ka
puskesmas. Omat tong bebeja ka sasaha heula nya kang!? sa acan puguh katerangan ti dokter? Bisi teu jadi deui pan era geus diomong-omong ka
batur! Eta si Bleki, anak anjing piaraan urang tong dibejaan oge kang…”

Kang Maman: “Puguh we darling, papah moal beja-beja ka sasaha heula ari can meunang katerangan ti professor mah.”

Teu lila, aya nu keketrok di panto hareup. Teh Eti ngincig muka lawang panto. Sihoreng petugas PLN nu mere tagihan jeung denda tunggakan
rekening listrik bulan kamari nu can dibayar.

Tukang Rekening PLN: “Ibu sudah telat satu bulan ya?”Teh Eti: “Bapa terang ti saha? …Akaaaaang. ..kadieu geura! yeuh aya nu apaleun rahasia tea!”

Kang Maman: “Hag siah?…kumaha bapa tiasa uninga tos telat sasasih sagala?

Tukang Rekening PLN: “Semua tercatat di kantor kami, Pak.”

Kang Maman beuki rieut: “Tercatat? Mangga ari kitu mah, enjing abdi ka kantor bapa. Urang bereskeun perkawis ieu. Omat tong wawar ka sasaha
nya pa?!”

Isukna…

Pok Kang Maman bari semu ambek: “Kumaha sih bet PLN bisa nyaho rahasia rumah tangga kuring?”

Karyawan PLN: “Ya tahu dong, lha wong ada catatannya pada kami lho pak!”

Kang Maman: “Jadi kuring kudu kumaha atuh, amih berita ieu tong nyebar jeung bisa dirahasiakeun ku PLN?”

Karyawan PLN: “Ya mesti bayar dong Pak!”

Kang Maman (anjritt urang diperes yeuh?!): “Mun teu daek mayar, kumaha?”

Karyawan PLN: “Ya punya Bapak terpaksa kami putus…”

Kang Maman: “Gusti! Diputus? Dugi ka kituna? Atuh kumaha engke pamajikan sayah, karunya Pa?

Karyawan PLN: “Kan masih bisa pakai lilin.”

Kang Maman (ngahuleung) : “@?#!!*&%$????”

http://ayadila.wordpress.com
Warung Amazon.com
Honest FaceAlice's Theme20 In 10: Digital Collection [Amazon Exclusive]Let The RiverrunRelaxation Sampler

Thursday 11 March 2010

Sarsilah Ngaran Patempatan Di Tatar Sunda

Alice's Theme


Oléh-oléh Priangan dilingkung gunung

Majalaya, Soréang, Banjaran Bandung…


Sempalan lagu “Borondong Garing” di luhur téh ngandung déskripsi sawatara ngaran tempat nu aya di Tatar Sunda. Demi nataan ngaran-ngaran tempat téh ilaharna sok disebut toponimi. Nurutkeun kajian folklore, toponimi téh bagian tina élmu onomastika (onomastics), anu ulikanana ngawengku di antarana baé: méré ngaran jalan, ngaran atawa jujuluk jalma, ngaran kadaharan, ngaran bubuahan kaasup asal-usul (legénda) ngaran hiji tempat dumasar kana ’sajarah’ ngajanggélékna.

Nataan ngaran tempat tangtu bakal loba rambat kamaléna lantaran ngajujut ngaran tempat mah teu cumpon ku nyawang ngan tina hiji aspék baé. Nya sawadina kudu dijujut deuih rupa-rupa informasi nu nyampak disatukangeun kaayaan éta tempat. Kumaha pakuat-pakaitna antara ngaran tempat jeung éta informasi? Ilustrasi di handap saeutikna baris méré gambaran anu écés.

Upamana, mun ti Subang rék ka Bandungkeun urang tangtu bakal ngaliwatan Tanjakan Émén. Éta tempat téh pernahna di kebon entéh, méméh gerbang Tangkuban Parahu. Mun dititenan éta ngaran tempat téh ngandung sababaraha informasi. Kahiji, pangna disebutkeun Tanjakan Émén nurutkeun setting fisikal (morfogéologis atawa kontur permukaan bumi) lantaran éta jalan téh nanjak (nanjeur). Kadua, di éta tanjakan téh nurutkeun setting sosial, cék sakaol mah (kira-kira taun 70-an) kungsi aya kajadian nu matak geunjleung. Di éta tempat, kungsi aya supir ompréngan Bandung-Subang cilaka, ngan duka alatan tabrakan duka tigebrus, nepi ka maotna. Ngaranna Émén. Ari cék mitos (setting kultural), lamun nu rék ngaliwat ka éta tempat kudu ngalungkeun roko ngarah salamet.

Kasus-kasus modél kitu téh bisa baé kapanggih di unggal tempat. Tina rupa-rupa informasi nu diébréhkeun dina ilustrasi téh tétéla ngaran tempat téh ngurung kana aspék-aspék fisikal, sosial jeung kultural ngeunaan éta tempat.

Mun dijujut, di urang (Tatar Sunda) teu saeutik ngaran tempat nu diasosiasikeun jeung rupa-rupa talajak alam (setting fisikal) nu pernah aya. Aya sababaraha pola nu maneuh raket jeung asosiasi, biasana ku cara matalikeun ngaran tempat jeung talajak alam téa. Éta pola téh bisa dicirian ku: kahiji, pola linier nyaéta ngaran tempat sacara langsung diadaptasi tina talajak alam. Demi talajak alam téh bisa ngawengku aspék hidrologis, aspék morfogéologis (kontur permukaan taneuh) jeung aspék biologis. Ari nu dimaksud pola nu kadua nyaéta ngaran tempat nu dicokot tina dua atawa leuwih boh talajak alam boh aspék sosiokultural dibarungkeun jadi hiji ngaran (konsép).

Ngaran patempatan nu ngindung kana aspék hidrologis di urang mah teu wudu beungharna. Mun cek istilah Karl A. Witfogel (urang Jerman) mah urang Sunda téh kakolomkeun kana hydrolic society, masarakat nu teu leupas tina cai. Ari kituna mah geus pada-pada maphum yén tanah Sunda téh cenah kawentar daérah nu subur ma’mur. Ari salasahiji ciri suburna taneuh téh nyaéta ku cur-corna cai. Ceuk nu resep heureuy téa mah cenah diciptakeunana Tatar Sunda ku Gusti Alloh téh ngadamelna ogé bari “marahmay, tur imut ngagelenyu”.

Geura urang guar, aspek hidrologis nu patali jeung pola linier, ngaran Andir upamana. Éta kecap téh seuhseuhanana mah kalawan torojogan diadaptasi tina talajak alam aspék hidrologis, anu saharti jeung huluwotan (springs), séké atawa cinyusu. Disawang tina jihat sajarah, munasabah Andir (lebah Bandara Husen Sastranegara) téh baheulana teu bina ti sumur. Ku lantaran éta tempat téh subur ku cai, Andir téh harita jadi tempat anu kagiridig. Jadi tempat pangimpungan jalma-jalma nu lumampah jauh boh nu badarat boh nu tumpak kuda pikeun ngaso jeung ngaleungitkeun hanaang. Lila-lila mah éta tempat téh jadi ramé, jadi pangjugjugan ti mana-mana. Nilik kana talajak alam nu aya di tatar Sunda, bawirasa mun di unggal tempat aya lembur nu dingaranan Andir. Di éta tempat bakal manggihan kalawan langsung aspék hidrologis anu disebut cinyusu, séké nu pernahna di suku gunung atawa lamping. Conto pola linier nu pakait jeung aspek hidrologis séjénna upamana ngaran: Empang, Parigi, Dano, Bendungan; Léngkong; Parung; Dermaga, jsté.

Ari pola nu kadua, lantaran gabungan téa tina dua aspek atawa leuwih (aspek hidrologis jeung aspék séjén kaasup rupaning istilah) di antarana: ci(cai): Ci-malaka; séké: Sékéloa; leuwi: Leuwidaun; curug: Curugsigay; bantar: Bantarmara; muara: Muararajeun; balong: Balonggedé; sawah: Sawahkurung; parakan: Parakansaat; situ: Situaksan; émpang: Émpangsari; solokan: Solokanjeruk; kali: Kalipucang; karang: Karangnini; ranca/rawa: Rancapurut, Rawa- badak; sagara: Sagaraanakan; sumur: Sumurbarang; talaga: Talagawarna; tambak: Tambaksari; lebak: Lebaksiuh; parigi: Parigimulya jrrd.

Tah lebah akumulasi tina ngaran-ngaran tempat di Tatar Sunda nu ditataan di luhur, bawirasa mun diproséntasekeun téh tangtu bakal didominasi ku ngaran nu dimimitian ku kecap ci. Naon sababna? Perlu aya panalungtikan nu leuwih jero.

Lian ti aspék hidrologis, ngaran tempat téh sok dipatalikeun ogé jeung aspék morfogéologis (dumasar kana kontur permukaan bumi) deuih. Ari pola linier nu patali jeung aspek morfogeologis di antarana: Punclut/Penclut, Legok, Tegal, Talun; Genténg jsté. Sedengkeun pola nu ngindung ka nu kadua Lemah Neundeut, upamana. Éta ngaran téh diadaptasi tina kaayaan lemah (taneuh) anu neundeut akibat ayana rohang di jero taneuh anu kosong (téktonik) nu ahirna ngareunteutkeun struktur taneuh. Conto-conto séjénna ngaran tempat nu diadaptasi tina aspék morfogéologis nu ngindung kana pola nu kadua, upamana baé: tina kecap tegal jadi ngaran Tegalkalong; kebon: Kebonjukut; cadas: Cadasngampar; pasir: Pasirjati; batu: Baturéok; guha: Guhapawon; legok: Legokhuni; bojong: Bojongméron; ujung: Ujungkulon; geger: Gegerkalong; tanjung: Tanjungsari; pulo: Pulomajeti, jrrd.

Kasus nu spésifik, deskripsi ngaran tempat nu patali jeung aspék morfogéologis bakal leubeut kapanggih di daérah pakidulan Tatar Sunda nu manjang ka tebéh wétan. Éta tempat téh mangrupa kawasan pagunungan anu katelah Southern Mountains, nu nuduhkeun hiji daérah pagunungan (non vulkanik). Tina kontur taneuh modél kitu munasabah mun di éta tempat loba nu dicokot tina talajak alam. Kota Tasikmalaya, apan salah sahiji cirina loba ngaran tempat nu maké ngaran gunung, nepi ka sohor ku jujuluk the ten thousand hill of Tasikmalaya. Kesan pernah ayana talajak alam modél kitu téh bisa diidentifikasi ngaliwatan ngaran tempat nu maké kecap gunung. Upamana bagian wilayah kota nu dibéré ngaran: Gunung sabeulah, Gunung lipung, Gunungroay, Gunung sari, Gunung gadog, Gunung pereng, Gunung awi, Gunung jambé, Gunung putat, Gunung Ki-Cau, Gunung Pongpok jrrd.

Sedengkeun aspek biologis sok dipatalikeun jeung lingkungan alam (sistem ékologis) nu aya di sabudeureunnana. Ngaran tempat biasana dicirian atawa ngarujuk kana aspek flora jeung fauna. Upamana flora, nyaéta tangkal nu aya atawa nu hirup di éta tempat. Geura urang pedar nu patali jeung pola linier dina aspek biologis. Upamana ngaran Kosambi. Mungkin baé éta tempat téh harita mah can boga ngaran. Pikeun kapentingan nuduhkeun éta tempat, kabeneran deuih di dinya téh aya tangkal kosambi nya tuluy ditarelah baé ngaran Kosambi, malah nepi ka ayeuna. Di tatar Sunda bawirasa asa loba pisan ngaran tempat nu maké ngaran tutuwuhan/tangkal tina pola linier. Geura urang tataan ngaran-ngaranna, saperti: Garut, Bayongbong, Sentul, Kosar, Katapang, Dangdeur, Calingcing, Dukuh, Rambutan, Balingbing, Cangkuang, Baros, Loa, Menteng, Bintaro, Bencoy, Jati, Paséh, Kopo, Kirisik, Haramay, Petir, Kawista, Kroya, Gorda(h), Gempol; Gandasoli; Gambir; Gadog, Jamblang, Jambu, Jampang, Darangdan, Bugel, Bihbul. Gombong, jrrd.

Demi pola nu kadua, nya eta Haurkonéng, Haur Pancuh, Haur Pugur, Buahdua, Warudoyong, Kalapanunggal, Kasomalang, Kiaracondong, Gintunglempeng, Jatitujuh, Kawungluwuk, Pakuhaji, Kadungora, Rengasdengklok, jrrd. Kaasup ngaran tempat séjénna, Dungusmaung (dungus atawa rungkun; maung), Leuweungtiis (leuweung; tiis (aspék klimatologis)), Pengkolan Asem, Warung Togé, Leuwilaisah, jrrd.

Kumaha ari ngaran tempat nu dicokot tina aspék sosial? Ngaran Banceuy (lebah alun-alun Bandung beulah kalér) upamana. Banceuy téh sacara étimologis ngabogaan harti kompléks kuda, kaasup istal jeung nu ngurusna. Ieu patempatan téh gelarna sabada aya jalan raya pos (Grote Postweg) nu ngembat ti Anyer ka Panarukan téa. Ieu Banceuy téh sok dipaké tempat pangreureuhan atawa bagantina kuda pikeun kapentingan transportasi jeung kaperluan pos (pasuratan) harita. Mun aya surat atawa barang ti Batawi kudu dianteurkeun ka Semarang, nya tangtu baé moal kuateun mun kudu meleter kuda hiji nepi ka Semarang. Munasabah pisan upama ngaran Banceuy téh aya méh di tempat (kota) nu kaliwatan ku éta jalan.

Conto séjén, Balubur. Apan éta ogé teu leupas tina aspék sosial jaman pangawulaan. Harita balubur téh ngaran tempat aya dina kakawasaan bupati (boga hak istiméwa). Mun cara ayeuna mah meureun sarua jeung kompléks perumahan pejabat (para menak) kabupatén. Conto séjénna nu patali jaman pangawulaan: Patrol, Karéés, Régol, Pamager sari, Pungkur jsté. Atuh ngaran-ngaran nu maké kecap kekebonan luyu jeung tangkal nu dipelakna (lelewek Bandung), upamana: Kebon Kalapa, Kebon Jukut, Kebon Kawung jrrd. éta ogé teu leupas tina aspék sosial harita. Kebon kopi di Ciaruteun (Bogor), apan teu leupas tina sétting sosial malah kaasup setting kultural, nyaéta tempat dkapanggihna prasasti batutulis Kebon Kopi. Éta tempat téh ngait kana jaman ‘tanam paksa’ Culturstelsel nu ngawajibkeun masarakatna marelak kopi. Harita leuweung dibabad pikeun dijadikeun kebon kopi. Nepi ka ayeuna éta tempat téh nelah kampung Kebon kopi. Titinggal cultur stelsel téh, nu abadi nepi ka kiwari sok dikarawihkeun, cenah:

Dengkleung déngdék, buah kopi raranggeuyan

Ingkeun anu déwék ulah pati diheureuyan.


Ari ngababad leuweung pikeun kapentingan pitempateun ilaharna sok disebut ngababakan. Mun rék ngababakan tara leupas sistem kapercayaan masarakatna ngeunaan hadé-goréngna hiji tempat. Tina sistem pangaweruh masyarakatna kana panataan patempatan nya lahir istilah-istilah topografi saperti: galudra ngupuk, pancuran emas, satria lalaku, kancah nangkub jsté. Tah lembur meunang muka anyar téh sok ditarelah wé kampung babakan.

Di Bandung gé apan sakitu ngaleuyana ngaran tempat nu maké kecap babakan, saperti Babakan Surabaya, Babakan Ciamis, Babakan Sumedang, Babakan Ciparay jsté. Éta ngaran-ngaran tempat téh raket pisan patalina jeung talajak sosial waktu ngadegkeun éta tempat. Babakan Surabaya upamana, dalit pisan jeung talajak sosial, ku kajadian dipindahkeunana instalasi militér, pabrik senjata/mesiu nu sok disebut Artillerie Contructie Winkel (ACW) ti Ngawi jeung Surabaya ka lelewek Kiaracondong. Ayeuna mah éta pabrik senjata téh katelah PINDAD. Ti dinya loba pagawé ACW (urang Surabaya jeung Ngawi) nu pindah ngaradon “bedol désa” ka Tatar Sunda. Cék Haryoto Kunto, nya ti harita aya kacapangan dina wangun sisindiran keur ngageuhgeuykeun urang Jawa nu unina “Jawa Kowék dagang Apu, datang poék teu diaku”. Ieu geuhgeuyan téh lantaran loba “bedoler” datangna ka Bandung kapeutingan. Boa boa pedah naék spur “Si Kuik” kawasna mah, anu ngadided majuna jeung loba eureunna téa. Sadatangna ka Bandung, tuluy baé muka lembur, arimah-imah, nya katelah wé babakan Surabaya.

Masih cék Haryoto, aya talajak sosial anu unik sabudeureun kota Bandung harita. Bawirasa ayeuna ogé masih dipaké. Nyaéta sebutan ‘dayeuh’. Dayeuh téh mangrupa istilah anu populér pikeun ngarujuk kota Bandung. Jadi nyaba ka ‘dayeuh’ maksudna indit ka Bandung.

Ari sétting kultural nyaéta ngurung kana ngaran tempat nu dipatalikeun jeung unsur-unsur gagasan atawa ide saperti: aspék mitologi, folklore, sistem kapercayaan masarakatna. jsb. Najan dina émprona mah dalit jeung seting sosial. Saupama ngajujut ngaran tempat, teu kakobet ku cara boh setting fisikal, boh setting sosial nya tarékah pamungkas téh maké setting kultural. Lamun loba ngaran tempat/kota di tatar Sunda nu teu bisa dijujut maké perspéktif fisikal, nya wayahna kudu dibantuan ku mitologi, folklore jeung sistem kapercayaan. Majaléngka pan ngaitna téh jeung mitologi Nyi Rambut Kasih, Bandung nyantélna jeung carita legénda Sangkuriang, Sumedang jeung étimologi Insun Medal jste. Réa kénéh ungkabeun mah saperti Tanjakan Sahrudin? Dago Jawa? Selagedang? Gado Bangkong? Curug Pangantén? Gunung Tampomas? Gunung Galunggung? jrrd. Lebah dieu perlu metakeun jampé pamaké téh. Dina nyukcruk ngaran tempat, informasina téh biasana nyamuni disatukangeun budaya nu jadi bagian integral tina kahirupan masarakatna.

Nyukcruk sarsilah ngaran Plumbon, Karapyak, Palimanan jste. mun kurang-kurangna urang apal kana kasangtukang budaya, tangtu bakal lebeng, bakal poékkeun. Nya cara maluruhna, kahiji ku jalan mesék éta kecap sacara étimologis; nu kadua dipatalikeun jeung aspék sosial budaya jaman harita ngeunaan éta tempat, saperti conto kasus Tanjakan Émén di luhur.

Geura urang pesék, upamana Palimanan. Naon sababna bet dingaranan Palimanan? Singhoréng aya sasakalana. Kecap palimanan téh sacara étimologis asal kecap tina liman (Kawi) nu hartina gajah, dibéré rarangkén barung (konfiks) pa-an nu hartina tempat. Sabada dirarangkenan éta kecap ngandung harti tempat nu dicicingan ku gajah. Ceuk légégna mah komplék gajah.

Naha maké aya gajah di éta tempat? Demi kota Palimanan, aya di daérah bawahan karajaan Cirebon (Sultan Cirebon). Ari Sultan téh nya raja téa. Demi nu jadi raja harita, (patalina jeung kontéks sosiokultural mitis-magis) boga anggapan yén miara gajah (satwa kalangenan) mangrupa salahsahiji kasaktén anu gedé pisan pangaruhna kana kalungguhan jeung komara éta raja. Nurutkeun B. Anderson dina seuhseuhanana tradisi pikiran politik Jawa (Sunda) kacida muhit jeung mentingkeunana kana kamampuh museurkeun kasaktén. Tah lebah miara satwa di lingkungan karaton/karajaan, dianggap bisa népakeun karakter nu sarua ka raja. Mawat gajah (salaku mitos) dipercaya bisa ngalambangkeun kaagungan, kakuatan sarta kasaktén éta raja/sultan.

Tina pedaran di luhur, katitén yén ngaran-ngaran pilemburan husus di Tatar Sunda teu sagawayah. Unggal ngaran tempat téh ngabogaan kasangtukang kasajarahan (sasakala) nu patali jeung setting fisikal, setting sosial jeung setting kultural. Nya kekecapan karuhun urang yén lembur matuh, dayeuh maneuh banjar karang pamidangan téh ninggang dina kekecrék. ***

Tina Cupumanik No.17/2004